Najważniejsze odkrycia w historii nauki – Przełomowe odkrycia, które zmieniły nasz świat

Odkrycie mikroprocesora – Początek ery komputerów

Odkrycie mikroprocesora w latach 70. XX wieku stanowi jedno z najbardziej przełomowych wydarzeń w historii nauki, które miało olbrzymi wpływ na rozwój technologii komputerowej. Dzięki temu wynalazkowi rozpoczęła się nowa era, która zrewolucjonizowała sposób, w jaki żyjemy, pracujemy i komunikujemy się. Mikroprocesor, będący małym układem scalonym, zawierał wszystkie elementy niezbędne do działania komputera – od jednostki centralnej po pamięć. To dzięki niemu komputery stały się dostępne dla szerszego kręgu użytkowników, a cała branża komputerowa weszła na ścieżkę dynamicznego rozwoju.

Wczesne lata: Pierwsze kroki ku rewolucji

Wszystko zaczęło się w 1971 roku, kiedy to firma Intel zaprezentowała swój pierwszy mikroprocesor – Intel 4004. Choć sam procesor był stosunkowo prosty i miał zaledwie 4 bity, stanowił fundament dla późniejszych rewolucji w świecie komputerów. Intel 4004 był pierwszym układem, który umożliwił umieszczenie wszystkich funkcji obliczeniowych komputera w jednym chipie. Do tego momentu komputery były ogromnymi maszynami zajmującymi całe pomieszczenia, jednak dzięki mikroprocesorowi możliwe stało się stworzenie komputera osobistego, który mógł zmieścić się na biurku.

Rozwój mikroprocesorów: Intel i inne przełomowe momenty

Po wprowadzeniu Intel 4004 kolejne wersje mikroprocesorów Intela zyskiwały na mocy obliczeniowej. W 1972 roku firma zaprezentowała procesor Intel 8008, a niedługo potem Intel 8080, który stał się fundamentem dla wielu wczesnych komputerów osobistych. Jednak przełomem w historii mikroprocesorów było wprowadzenie w 1978 roku układu Intel 8086, który posiadał 16-bitową architekturę. To właśnie ten mikroprocesor stał się podstawą dla dalszego rozwoju komputerów osobistych, a jego architektura x86 jest używana do dziś, zarówno w komputerach, jak i w urządzeniach mobilnych. Warto zauważyć, że podczas gdy Intel był liderem w tej dziedzinie, inne firmy, takie jak AMD czy Motorola, również zaczęły opracowywać własne wersje mikroprocesorów, konkurując z gigantem na rynku. Dzięki tej rywalizacji, technologia rozwijała się w zawrotnym tempie, a ceny komputerów spadały, co umożliwiło ich powszechne rozpowszechnienie.

Rewolucja komputerów osobistych: Przeniesienie technologii na rynek masowy

Na przełomie lat 70. i 80. mikroprocesory zaczęły stawać się coraz bardziej zaawansowane, a komputery osobiste stały się dostępne dla indywidualnych użytkowników. W 1981 roku firma IBM zaprezentowała swój pierwszy komputer osobisty, IBM PC, który stał się standardem na rynku. Sercem tego komputera był właśnie procesor Intel 8088, który był uproszczoną wersją 8086. Rozpoczęło to nową erę komputerów osobistych, które stały się podstawowym narzędziem pracy i rozrywki.

Znaczenie mikroprocesora w dzisiejszym świecie

Dziś mikroprocesory znajdują się niemal we wszystkich urządzeniach elektronicznych – od komputerów po smartfony, tablety, telewizory i sprzęt AGD. Niezwykły postęp technologiczny, który nastąpił po odkryciu mikroprocesora, pozwolił na miniaturyzację urządzeń, zwiększenie ich wydajności oraz obniżenie kosztów produkcji. Dzięki temu komputery stały się powszechne, a dostęp do informacji nigdy wcześniej nie był tak łatwy. Mikroprocesor jest podstawą współczesnych technologii i to dzięki niemu żyjemy w erze, w której obliczenia komputerowe i automatyzacja stały się integralną częścią naszego codziennego życia.

Najważniejsze mikroprocesory w historii

• Intel 4004 – pierwszy mikroprocesor, który zapoczątkował erę komputerów osobistych.
• Intel 8080 – mikroprocesor, który stał się podstawą dla wielu wczesnych komputerów osobistych.
• Intel 8086 – procesor, który zdefiniował architekturę komputerów osobistych do dziś.
• Intel 386 – procesor, który wprowadził 32-bitową architekturę i umożliwił dalszy rozwój komputerów.
• Intel 486 – procesor, który wprowadził technologię superskalarną, przyspieszając działanie komputerów.

Technologia CRISPR – Przełom w edycji genów i leczeniu chorób

Technologia CRISPR (ang. Clustered Regularly Interspaced Short Palindromic Repeats) stanowi jeden z największych przełomów w historii biotechnologii. Dzięki tej rewolucyjnej metodzie edycji genów naukowcy zyskali narzędzie o niezwykłej precyzji, które pozwala na dokładne wprowadzanie zmian w DNA. CRISPR/Cas9 to technika, która na zawsze zmieniła oblicze medycyny, biotechnologii oraz wielu innych dziedzin nauki. Z jej pomocą możliwe stało się leczenie chorób genetycznych, w tym tych dotąd uznawanych za nieuleczalne. Metoda ta znalazła zastosowanie nie tylko w terapii genowej, ale także w rolnictwie i ochronie środowiska.

Mechanizm działania CRISPR/Cas9

System CRISPR/Cas9 działa na zasadzie precyzyjnego „cięcia” DNA. Proces ten zaczyna się od wykorzystania specjalnych sekwencji genów, które służą jako „wskazówki” dla enzymu Cas9, odpowiadającego za wycinanie konkretnego fragmentu materiału genetycznego. Enzym ten jest kierowany do odpowiedniego miejsca w genomie przez tzw. „przewodniki RNA”, które rozpoznają i wskazują miejsce, które ma zostać edytowane. Dzięki temu naukowcy mogą nie tylko usuwać niepożądane fragmenty DNA, ale także wprowadzać nowe geny, co otwiera drzwi do leczenia wielu dotąd nieuleczalnych chorób.

Rewolucja w leczeniu chorób genetycznych

Jednym z najbardziej obiecujących zastosowań technologii CRISPR jest leczenie chorób genetycznych. Dotychczas wiele z tych schorzeń było nieuleczalnych, a jedyną nadzieją dla pacjentów była terapia wspomagająca objawy. Dzięki CRISPR możliwe stało się usunięcie wadliwego genu odpowiedzialnego za rozwój choroby, co w wielu przypadkach prowadzi do całkowitego wyleczenia. Przykładem może być leczenie talasemii oraz anemii sierpowatej, gdzie przeprowadzono pierwsze eksperymenty z zastosowaniem edycji genów, które zakończyły się sukcesem. Ponadto, technologia ta jest również wykorzystywana w walce z nowotworami, gdzie poprzez edytowanie genów komórek odpornościowych, możliwe staje się przywrócenie ich zdolności do walki z rakiem.

Przykłady zastosowań technologii CRISPR

• Leczenie retinopatii Lebera: Pierwsze próby zastosowania CRISPR w leczeniu genetycznych chorób oczu, takich jak retinopatia Lebera, okazały się sukcesem. Naukowcy zastosowali system CRISPR do edycji wadliwego genu w komórkach siatkówki, co przyniosło poprawę widzenia u pacjentów.
• Edytowanie komórek w leczeniu HIV: Badania nad użyciem CRISPR do leczenia HIV pokazują obiecujące wyniki. Naukowcy starają się zmodyfikować geny komórek odpornościowych, aby były odporne na wirus HIV, co mogłoby stanowić przełom w terapii antywirusowej.
• Redukcja ryzyka nowotworów: CRISPR może także odgrywać kluczową rolę w terapii nowotworowej. Dzięki modyfikacji genów w komórkach rakowych możliwe jest zahamowanie ich wzrostu lub przywrócenie zdolności organizmu do zwalczania guzów.

Wyjątkowe możliwości w przyszłości – edycja genów u ludzi

Przyszłość technologii CRISPR rysuje się w niezwykle obiecujących barwach. Choć obecnie metoda ta jest nadal w fazie eksperymentalnej, jej potencjał w leczeniu chorób genetycznych, takich jak mukowiscydoza, hemofilia czy dystrofia mięśniowa, jest ogromny. Możliwość edycji genów w ludzkich komórkach somatycznych, czyli tych, które nie są przekazywane potomstwu, może otworzyć nowe drogi w terapii. Jednak zanim CRISPR będzie szeroko stosowane w medycynie, niezbędne będą dalsze badania nad bezpieczeństwem tej technologii oraz rozważenie aspektów etycznych związanych z jej używaniem.

Kontrowersje i wyzwania związane z CRISPR

Pomimo ogromnego potencjału, jaki niesie za sobą technologia CRISPR, jej wykorzystanie budzi wiele kontrowersji. Przede wszystkim pojawiają się pytania dotyczące bezpieczeństwa edycji genów, w tym ryzyka niezamierzonych zmian w genomie, które mogą prowadzić do nieprzewidywalnych skutków. Ponadto, kwestia edytowania genów w komórkach rozrodczych budzi poważne obawy etyczne, gdyż może prowadzić do zmiany cech dziedzicznych przekazywanych przyszłym pokoleniom. W związku z tym wiele krajów wprowadziło restrykcje w zakresie stosowania CRISPR na linii rozrodczej, a także wprowadziło przepisy dotyczące bezpieczeństwa badań.

Odkrycie egzoplanet – Poszukiwania życia poza Ziemią

Odkrycie egzoplanet to jedno z najważniejszych osiągnięć współczesnej astronomii, które otworzyło przed nami zupełnie nowe możliwości w zakresie poszukiwań życia poza Ziemią. Egzoplanety, czyli planety krążące wokół innych gwiazd, stały się kluczowym obiektem badań, które mogą dostarczyć odpowiedzi na pytanie, czy we Wszechświecie istnieją inne formy życia. Dzięki postępom w technologii i nowych metodach badawczych, odkrycia te mogą nie tylko zmienić nasze rozumienie Wszechświata, ale także wpłynąć na dalszy rozwój technologii kosmicznych.

Rozwój metod wykrywania egzoplanet

Poszukiwanie egzoplanet stało się możliwe dzięki kilku przełomowym metodom wykrywania. Jedną z najpopularniejszych jest metoda Dopplera, która polega na obserwacji zmian w ruchu gwiazd spowodowanych przez obecność planet. Ta technika pozwala na określenie masy planety oraz jej orbity, co umożliwia badanie właściwości planet pozaziemskich. Kolejną metodą jest metoda tranzytów, która pozwala na wykrycie egzoplanet poprzez analizę spadków jasności gwiazdy, gdy planeta przechodzi przed jej tarczą. W miarę jak rozwijały się teleskopy, takie jak Teleskop Keplera oraz nowoczesne instrumenty obserwacyjne jak Teleskop Jamesa Webba (JWST), naukowcy zaczęli odkrywać setki egzoplanet, w tym te, które znajdują się w tzw. strefie zamieszkiwalnej swoich gwiazd, gdzie warunki mogą sprzyjać istnieniu wody w stanie ciekłym, a tym samym – potencjalnemu życiu.

Znaczenie odkryć egzoplanet dla poszukiwań życia

Odkrycie egzoplanet o podobnych warunkach do Ziemi stanowi ogromny krok w kierunku znalezienia życia poza naszą planetą. Współczesne badania atmosfer egzoplanet pozwalają na wykrycie tzw. biosygnatur – chemicznych wskaźników, które mogą świadczyć o istnieniu życia. Należy do nich obecność gazów takich jak tlen, metan czy dwutlenek węgla, które w odpowiednich proporcjach mogą wskazywać na biologiczne procesy zachodzące na danej planecie. Jednym z najciekawszych odkryć jest system TRAPPIST-1, w którym znajduje się aż siedem planet podobnych do Ziemi, z czego kilka z nich znajduje się w tzw. strefie zamieszkiwalnej. Warunki panujące na tych planetach mogą sprzyjać istnieniu wody, co czyni je jednym z głównych celów badań w kontekście poszukiwań życia poza Ziemią. Z kolei planeta Proxima Centauri b, która krąży wokół najbliższej gwiazdy poza naszym Słońcem, również budzi nadzieje na odkrycie biosygnatur.

Przełomowe odkrycia: Pierwsze egzoplanety i ich wpływ na naukę

Odkrycie pierwszych egzoplanet, takich jak 51 Pegasi b w 1995 roku, zainicjowało nową erę w astronomii. Była to pierwsza planeta odkryta za pomocą metody Dopplera, a jej obecność zmieniła dotychczasowe wyobrażenia o planetach. Zrozumienie, że gwiazdy nie są jedynymi źródłami ciał niebieskich w kosmosie, stało się fundamentem dla rozwoju kolejnych badań. Od tego czasu odkryto tysiące egzoplanet, które poszerzają naszą wiedzę o różnorodności planetarnej i potencjalnych warunkach sprzyjających życiu. Jednak najnowsze technologie, takie jak spektroskopia transmisyjna oraz bezpośrednie obrazowanie, pozwalają na coraz dokładniejszą analizę egzoplanet. Dzięki tym technikom możliwe jest badanie atmosfery planet oraz wykrywanie takich zjawisk jak wulkanizm, który może sugerować istnienie aktywnych oceanów pod powierzchnią, a tym samym sprzyjające warunki do życia.

Przyszłość poszukiwań życia poza Ziemią

W miarę jak rozwijają się technologie wykrywania egzoplanet, nasze możliwości w poszukiwaniach życia poza Ziemią stają się coraz bardziej zaawansowane. Obecnie skupiamy się na planetach w ekosferach, gdzie warunki są najbardziej zbliżone do tych panujących na Ziemi. Jednak poszukiwania mogą również obejmować egzoplanety o odmiennych warunkach, gdzie życie mogłoby przybrać zupełnie inne formy, niż te, które znamy.

• Poszukiwanie biosygnatur w atmosferach egzoplanet.
• Badania oceanów pod lodowymi powierzchniami planet.
• Rozwój teleskopów do bezpośredniego obrazowania egzoplanet.
• Przełomowe technologie wykrywania życia w ekstremalnych warunkach.

Odkrycia te stanowią fundament przyszłych badań astrobiologicznych, które mogą odpowiedzieć na jedno z najbardziej fundamentalnych pytań: „Czy jesteśmy sami we Wszechświecie?”.

Wynalezienie żarówki – Jak elektryczność zrewolucjonizowała nasze życie

Żarówka to jedno z tych wynalazków, które na stałe wpisały się w naszą codzienność. Niezwykła historia jej powstania zaczyna się w XVIII wieku, gdy zaczęto eksperymentować z różnymi źródłami światła, ale dopiero na przełomie XIX i XX wieku wynalezienie żarówki stało się rzeczywistością. To elektryczność, jako nośnik energii, zrewolucjonizowała naszą cywilizację, umożliwiając oświetlenie nie tylko naszych domów, ale również przemiany, które wpłynęły na każdy aspekt naszego życia.

Próby przed wynalezieniem żarówki

Chociaż Thomas Edison jest najbardziej kojarzony z wynalezieniem żarówki, sama droga do jego odkrycia była długa i pełna niepowodzeń. Zanim na świecie pojawiła się pierwsza praktyczna żarówka, wielu naukowców i wynalazców w różnych częściach świata podejmowało próby stworzenia efektywnego źródła światła. Jednym z najwcześniejszych eksperymentów był łuczywa łukowe wynalezione przez brytyjskiego chemika Humphry’ego Davy’ego w 1802 roku. Choć to źródło światła było przełomowe, było zbyt intensywne i niepraktyczne do użytku domowego, stanowiło jednak istotny krok w rozwoju oświetlenia elektrycznego. Kolejnym ważnym krokiem w historii wynalezienia żarówki były prace Warrena de la Rue z 1840 roku, który stworzył pierwszy model lampy elektrycznej oparty na węglowym rdzeniu. Choć jego pomysł stanowił fundamentalny krok w tej dziedzinie, technologia wciąż nie była gotowa, by zrewolucjonizować świat. Dopiero wynalazki i prace Edisona pozwoliły rozwiązać kluczowe problemy związane z praktycznym wykorzystaniem elektryczności do oświetlania przestrzeni.

Thomas Edison – Pionier elektryczności

W końcu, na początku lat 80. XIX wieku, to Thomas Edison przyniósł światło do naszych domów. Po przeprowadzeniu ponad 1000 eksperymentów, Edison opracował pierwszą użyteczną żarówkę elektryczną w 1879 roku. Użył węgla jako materiału do wytwarzania żarnika, co okazało się kluczowe dla długotrwałej pracy lampy. Z kolei jego sukces nie polegał jedynie na stworzeniu samego urządzenia, ale na rozwoju całego systemu infrastruktury elektrycznej, który umożliwił produkcję i dystrybucję energii elektrycznej w miastach. Edison nie poprzestał na wynalezieniu żarówki. Przeprowadził także liczne testy, które doprowadziły do powstania systemu elektrycznego, który zrewolucjonizował życie codzienne. Oświetlenie elektryczne stało się jednym z kluczowych elementów rozwoju nowoczesnych miast i przemysłu. Dzięki temu, wieczory i noce stały się dostępne dla ludzi, co zmieniło nie tylko codzienne życie, ale i sposób pracy, edukacji, czy rozrywki.

Rewolucja elektryczna w społeczeństwie

Wynalezienie żarówki i rozwój elektryczności stały się fundamentem dla dalszych technologicznych przełomów. Dziś już trudno wyobrazić sobie życie bez sztucznego oświetlenia. Od momentu, gdy oświetlenie elektryczne stało się powszechne, zmieniły się nasze nawyki, a także cała struktura społeczna. Dzięki żarówce nie musieliśmy już polegać na świecach czy lampach naftowych, które były niebezpieczne i mniej efektywne. Oświetlenie elektryczne umożliwiło także wydłużenie godzin pracy, rozwoju przemysłowego, a także przyczyniło się do większej mobilności w miastach. Równocześnie stało się także symbolem nowoczesności. Miasta zaczęły rozświetlać swoje ulice, a domy stały się bardziej funkcjonalne i bezpieczne, otwierając przed ludźmi nowe możliwości. Z czasem wynalazek Edisona przyczynił się do rozwoju takich dziedzin jak telekomunikacja, transport czy technologie informacyjne, w których elektryczność odegrała kluczową rolę.

Kluczowe etapy wynalezienia żarówki:

• Wczesne eksperymenty z elektrycznością – Eksperymenty Franklin’a i Volta nad elektrycznością w XVIII wieku, które stanowiły podstawy dla późniejszych badań nad oświetleniem.
• Łuczywo łukowe – W 1802 roku Humphry Davy stworzył pierwsze źródło światła oparte na łuku elektrycznym, stosowane głównie w przestrzeniach publicznych.
• Wynalazki Edisona – W 1879 roku Thomas Edison wynalazł pierwszą użyteczną żarówkę, której węgielny rdzeń umożliwił praktyczne oświetlenie domów i miast.
• Komercjalizacja elektryczności – Po wynalezieniu żarówki Edison rozwijał infrastrukturę elektryczną, umożliwiając powszechne oświetlenie miast.

Znaczenie wynalezienia żarówki dla współczesnego świata

Wynalezienie żarówki było przełomowym momentem, który na zawsze zmienił nasze życie. Dziś nie tylko oświetla ona nasze domy, ale także stanowi podstawę dla innych technologii. Zrewolucjonizowała sposób, w jaki postrzegamy świat. Oświetlenie elektryczne umożliwiło nie tylko funkcjonowanie miast po zmroku, ale także rozwój gospodarki, przemysłu i edukacji. Nieoceniony wpływ na społeczeństwo miała także jego rola w medycynie, gdzie umożliwiła rozwój nowoczesnych placówek, które mogły działać całą dobę, jak szpitale czy laboratoria. Pod względem społecznym, wynalezienie żarówki sprzyjało także rozwojowi nowych form rozrywki, w tym teatrów, kin, czy muzyki, które zaczęły odbywać się w oświetlonych pomieszczeniach. Zrewolucjonizowało także sposób pracy, wprowadzając oświetlenie, które pozwoliło na pełną funkcjonalność miast przez całą dobę. W ten sposób wynalazek Edisona nie tylko dostarczył nam światła, ale również pomógł w budowie współczesnych cywilizacji, które oparte są na energii elektrycznej.

Najważniejsze odkrycia w historii nauki

Historia nauki jest pełna przełomowych odkryć, które zmieniły sposób, w jaki postrzegamy świat. Od starożytnych czasów aż po współczesność, ludzkość dokonała wielu rewolucji naukowych, które miały ogromny wpływ na rozwój cywilizacji. W tym artykule przedstawimy najważniejsze odkrycia w historii nauki, które zmieniły naszą wiedzę o przyrodzie, kosmosie, a także o nas samych.

1. Teoria heliocentryczna Mikołaja Kopernika

W XVI wieku Mikołaj Kopernik zaprezentował swoją rewolucyjną teorię heliocentryczną, która zmieniła nasze rozumienie wszechświata. Zgodnie z tą teorią, to Słońce, a nie Ziemia, znajduje się w centrum naszego układu słonecznego. To odkrycie nie tylko zrewolucjonizowało astronomię, ale także wprowadziło fundamentalną zmianę w sposobie myślenia o wszechświecie. Kopernik, choć początkowo spotkał się z oporem, położył podwaliny pod późniejsze odkrycia, takie jak prawa ruchu planet Keplera oraz prawo grawitacji Newtona.

2. Teoria względności Alberta Einsteina

Na początku XX wieku, Albert Einstein opracował swoją teorię względności, która na zawsze zmieniła nasze pojmowanie czasu, przestrzeni i grawitacji. Szczególna teoria względności, opublikowana w 1905 roku, wprowadziła rewolucyjne pojęcie, że prędkość światła jest stała i niezależna od ruchu obserwatora. Jednak to ogólna teoria względności, zaprezentowana w 1915 roku, miała jeszcze większe konsekwencje – zmieniła nasze rozumienie grawitacji, wskazując, że nie jest ona siłą, lecz zakrzywieniem czasoprzestrzeni wokół masywnych obiektów. Teoria Einsteina nie tylko zmieniła fizykę, ale także miała ogromne zastosowanie w technologii, np. w systemach GPS.

3. Odkrycie struktury DNA

Odkrycie struktury DNA przez Jamesa Watsona i Francisa Cricka w 1953 roku jest jednym z najważniejszych wydarzeń w historii biologii. Ich model podwójnej helisy wyjaśniał, jak informacje genetyczne są przechowywane i przekazywane z pokolenia na pokolenie. To odkrycie zrewolucjonizowało biologię molekularną, umożliwiając rozwój takich dziedzin jak inżynieria genetyczna, biotechnologia, a także medycyna. Dzięki zrozumieniu struktury DNA, możliwe stało się opracowanie terapii genowych oraz dokładniejsze diagnozowanie chorób genetycznych.

4. Odkrycie promieniowania rentgenowskiego

W 1895 roku Wilhelm Rentgen odkrył nowy rodzaj promieniowania, który później nazwano promieniami X. To odkrycie otworzyło zupełnie nowy rozdział w medycynie, umożliwiając diagnostykę rentgenowską, która do dziś stanowi podstawę wielu badań i procedur medycznych. Prace Rentgena, a także późniejsze badania nad promieniami X, pozwoliły na rozwój technologii takich jak tomografia komputerowa, która zrewolucjonizowała diagnostykę medyczną.

5. Rewolucja elektryczności

Chociaż zjawisko elektryczności było znane już od starożytności, to dopiero w XVIII wieku zaczęto je badać w sposób naukowy. W 1800 roku Alessandro Volta wynalazł pierwszą baterię elektryczną, co dało początek rozwoju technologii elektrycznych. Odkrycie elektryczności zmieniło świat nieodwracalnie – umożliwiło wynalezienie żarówki, telefonu, komputera i wielu innych wynalazków, które stały się fundamentem współczesnej cywilizacji.

FAQ

• Jakie odkrycie naukowe miało największy wpływ na nasze życie? Odkrycie elektryczności, które umożliwiło rozwój technologii, a także wynalazki, takie jak żarówka, komputer czy telefon.
• Kiedy zostało odkryte promieniowanie rentgenowskie? Odkrycie promieniowania rentgenowskiego miało miejsce w 1895 roku, kiedy to Wilhelm Rentgen po raz pierwszy zaobserwował jego właściwości.
• Co zmieniło odkrycie teorii względności? Teoria względności Einsteina zmieniła nasze postrzeganie czasu, przestrzeni i grawitacji, wprowadzając rewolucyjne pojęcia takie jak zakrzywienie czasoprzestrzeni.
• Jakie zastosowanie miało odkrycie struktury DNA? Odkrycie struktury DNA umożliwiło rozwój biotechnologii, medycyny oraz terapii genowych, a także dokładniejsze diagnozowanie chorób genetycznych.